تعریف فولکلور و انواع آن
فولکلور چیست؟
فولکلور چیست؟
واژه «فولکلور» (Folklore) اگرچه در ظاهر ساده و حتی نوستالژیک به‌نظر می‌رسد، اما مفهومی ژرف و چندلایه دارد که به بنیان‌های فرهنگی، اجتماعی و روانی یک ملت گره خورده است. فولکلور، آیینه‌ی تمام‌نمای زندگی روزمره‌ی مردم عادی است؛ آن‌چه نسل به نسل بدون واسطه‌ی نهادهای رسمی منتقل می‌شود، از افسانه‌های کودکانه تا آیین‌های باران‌خواهی، از ترانه‌های کار تا طب سنتی، همه زیر چتر گسترده‌ی این مفهوم قرار می‌گیرند. در این مقاله، ضمن تعریف دقیق فولکلور، به ریشه‌ی تاریخی آن، نقش آن در حفظ هویت فرهنگی، شاخه‌ها و گونه‌های آن در ایران و جهان و اهمیت فولکلور در مطالعات انسان‌شناسی و ادبیات تطبیقی خواهیم پرداخت.
تعریف فولکلور: واژه و معنا
اصطلاح «Folklore» نخستین‌بار در ۲۲ اوت ۱۸۴۶ توسط ویلیام تامس (William Thoms)، باستان‌شناس و نویسنده بریتانیایی، در نامه‌ای به مجله‌ی The Athenaeum مطرح شد. او پیشنهاد داد به‌جای ترکیب‌هایی چون popular antiquities (عتیقه‌های مردمی) یا popular literature (ادبیات مردمی)، واژه‌ای نو به‌کار رود که از ترکیب دو واژه‌ی آلمانی-انگلیسی ساخته شده بود:
Folk: مردم
Lore: دانش، دانسته، آموخته‌های سنتی
بنابراین، فولکلور یعنی دانسته‌ها و باورهای مردم؛ فرهنگی که نه در کتاب‌ها، بلکه در حافظه‌ی جمعی، زبان روزمره و رفتارهای سنتی یک جامعه حضور دارد.
فولکلور در انسان‌شناسی و فرهنگ
در علوم اجتماعی، به‌ویژه انسان‌شناسی فرهنگی، فولکلور بخشی از فرهنگ غیررسمی یا فرهنگ مردمی تلقی می‌شود؛ دانشی که از طریق تجربه‌ی زیسته و انتقال شفاهی، نه آموزش رسمی، منتقل می‌گردد.
ویژگی‌های کلیدی فولکلور:
انتقال شفاهی: بدون متن مکتوب؛ سینه‌به‌سینه؛
محلی‌بودن: ریشه در فرهنگ خاص یک منطقه یا گروه دارد؛
تجمعی بودن: حاصل مشارکت ذهن جمعی، نه فردی؛
پویایی: در عین سنتی‌بودن، دستخوش تغییر و بازآفرینی در زمان است؛
شاخه‌های فولکلور: اجزای فرهنگ مردم
الف. روایت‌های عامیانه
شامل افسانه‌ها، قصه‌ها، حکایت‌ها و اسطوره‌های مردمی است. داستان‌هایی چون «بز بز قندی»، «خاله سوسکه» و «ماه‌پیشانی» در این گروه قرار می‌گیرند.
ب. ضرب‌المثل‌ها، چیستان‌ها و لطیفه‌ها
این عناصر زبانی، چکیده‌ی خرد مردمی و ابزار مهمی برای انتقال مفاهیم اجتماعی، اخلاقی و تربیتی هستند. مثلاً: «مار گزیده از ریسمان سیاه و سفید می‌ترسد.»
ج. آیین‌ها و مناسک سنتی
شامل جشن‌ها، عزاداری‌ها، مراسم گذار (تولد، بلوغ، ازدواج، مرگ)، آیین‌های باران‌خواهی، شب چله، چهارشنبه‌سوری، عید قربان، نوروز و غیره.
د. ترانه‌ها و موسیقی محلی
لالایی‌ها، ترانه‌های کار (درو، نشا، خرمن‌کوبی)، آوازهای عروسی و سوگواری، موسیقی‌های اقوام (لری، کردی، بلوچ، گیلکی…) از منابع غنی فولکلور موسیقایی‌اند.
هـ. پوشاک، خوراک، ابزار و معماری سنتی
لباس‌های سنتی، غذاهای محلی، ظروف و ابزار سنتی، شیوه‌های ساخت خانه در مناطق گوناگون، همه بیانگر سبک زندگی مردمی‌اند.
و. بازی‌ها و سرگرمی‌های کودکانه
بازی‌هایی چون گرگم‌به‌هوا، وسطی، هفت‌سنگ، طناب‌کشی، عمو زنجیرباف، بازی‌های بومی محلی در نقاط مختلف ایران از جلوه‌های فرهنگ کودکی‌اند.
ز. زبان و اصطلاحات عامیانه
اصطلاحات، کنایات، جملات خاص منطقه‌ای، واژه‌هایی که در زبان رسمی وجود ندارند اما معنای غنی و کاربردی در گفتگوهای روزمره دارند.
ح. دانش بومی و طب سنتی
روش‌های سنتی درمان، استفاده از گیاهان دارویی، دانش کشاورزی، پیش‌بینی وضعیت هوا و رفتار حیوانات از جمله عناصر دانش عامیانه هستند.
فولکلور ایرانی: تنوع و گستردگی
ایران، با پیشینه‌ی کهن تمدنی و تنوع قومی-فرهنگی، یکی از غنی‌ترین منابع فولکلور در جهان به‌شمار می‌آید. هر استان، هر قوم، و حتی هر روستا، بخشی از گنجینه‌ی فولکلور ملی را تشکیل می‌دهد.
کارکردهای اجتماعی و روانی فولکلور
فولکلور صرفاً مجموعه‌ای از داستان‌ها یا رفتارهای سنتی نیست؛ بلکه ابزار شکل‌گیری و انتقال ارزش‌ها، تقویت همبستگی اجتماعی، ابراز احساسات جمعی و حتی مقاومت فرهنگی در برابر سلطه‌پذیری است. برخی از کارکردهای فولکلور:
هویت‌بخشی: تعیین‌کننده‌ی مرز فرهنگی یک قوم یا ملت؛
آموزش غیررسمی: انتقال مهارت‌ها، اخلاق و تجربه‌ها؛
تخلیه‌ی روانی: از طریق داستان، طنز، ترانه و آیین؛
پایداری فرهنگی: در برابر جهانی‌شدن و یکنواختی فرهنگی؛
فولکلور در ادبیات و هنر معاصر
شاعران، نویسندگان و هنرمندان بسیاری در ایران و جهان از فولکلور الهام گرفته‌اند. نیما یوشیج، صادق هدایت، احمد شاملو، صمد بهرنگی، و در سطح جهانی، نویسندگانی چون برادران گریم و مارکز، همگی به بازآفرینی عناصر فولکلور در آثار خود پرداخته‌اند.
تهدیدها و چالش‌ها
در دنیای مدرن، فولکلور با چالش‌هایی مانند فراموشی، تجاری‌سازی، تحریف، و حذف از نظام‌های آموزشی مواجه است. بسیاری از آیین‌ها، اصطلاحات و ترانه‌ها در حال فراموشی‌اند یا تنها در قالب «نمایشی» عرضه می‌شوند، نه به‌عنوان زیست زنده‌ی فرهنگی.
راه‌های حفاظت و احیای فولکلور
مستندسازی دیجیتال: ثبت افسانه‌ها، لالایی‌ها، ضرب‌المثل‌ها، موسیقی‌ها و آیین‌ها در قالب‌های چندرسانه‌ای؛
آموزش در مدارس و دانشگاه‌ها؛
برگزاری جشنواره‌های محلی و ملی؛
تولید محتوای خلاقانه با الهام از فولکلور در سینما، انیمیشن، ادبیات کودک؛
حمایت از زبان‌های بومی و گویش‌های محلی؛
نتیجه‌گیری
فولکلور، ذخیره‌ی زنده‌ی حافظه‌ی تاریخی و فرهنگی مردم است. اگرچه در معرض فراموشی یا تحریف قرار دارد، اما در عین حال می‌تواند ابزاری نیرومند برای بازسازی هویت، تقویت خلاقیت و ایجاد گفت‌وگوی فرهنگی میان نسل‌ها و ملت‌ها باشد. شناخت فولکلور یعنی شناخت مردم. و شناخت مردم، یعنی آغاز درک جامعه، تاریخ و آینده.