قصه‌های مشدی گلین‌خانم

معرفی کتاب «قصه‌های مشدی گلین‌خانم»
کتاب «قصه‌های مشدی گلین‌خانم» مجموعه‌ای از ۱۱۰ قصه عامیانه ایرانی است که توسط لارنس پل الول ساتن، شرق‌شناس و ایران‌شناس بریتانیایی، گردآوری و ثبت شده است. در دیباچۀ کتاب آمده است که هفت قصه که ممکن بوده «با اعتقادات برخی از طبقات جامعه مغایرت داشته باشد حذف شده است (الول ساتن 1402, 11). این کتاب گنجینه‌ای از ادبیات شفاهی ایران محسوب می‌شود و روایتی جذاب از تلاش‌های الول ساتن برای حفظ این میراث فرهنگی است. قصه‌های این کتاب از زبان مشدی گلین‌خانم، زنی سالخورده و بی‌سواد که حافظه‌ای شگفت‌انگیز از داستان‌های عامیانه داشت، نقل شده‌اند. این اثر را نشر مرکز با ویراستاری اولریش مارزلف و آذر امیرحسینی نیت‌هامر و سیداحمد وکیلیان منتشر کرده است.
داستان گردآوری قصه‌ها
لارنس پل الول ساتن در سال ۱۹۴۳ میلادی، در بحبوحه جنگ جهانی دوم، به عنوان کارمند رادیوی بریتانیا به ایران آمد. او در تهران در منزل علی جواهرکلام با مشدی گلین‌خانم، زنی که بیش از ۷۰ سال سن داشت و در جنوب تهران زندگی می‌کرد، آشنا شد. گلین‌خانم که خواندن و نوشتن نمی‌دانست، گنجینه‌ای بی‌پایان از قصه‌های عامیانه را در حافظه خود داشت. الول ساتن می‌گوید: «وقتی متوجه شد كه من ذاتاً آدم كم حرفی هستم شروع كرد به نقل روایت ایرانی قصه مشهور «شرط بندی سكوت». بعدها كاشف به عمل آمد كه مشدی گلین‌خانم كه نوشتن و خواندن نمی‌داند، گنجینه‌ای تمام نشدنی از قصه‌های عامیانه را در ذهن دارد كه با هر حال و موقعیتی جور درمی آید» (الول ساتن 1402, 13).
 الول ساتن، با درک ارزش این میراث فرهنگی، شروع به ثبت این داستان‌ها کرد. او در جلسات متعدد، قصه‌ها را از زبان گلین‌خانم می‌شنید و با دقت تمام آن‌ها را یادداشت می‌کرد. این کار با کمترین امکانات و در شرایط سخت جنگ انجام شد، به طوری که الول ساتن از کاغذهای باطله و مدادهای کمرنگ برای نوشتن استفاده می‌کرد.
علی جواهرکلام
آشنایی الول ساتن با مشدی گلین‌خانم از طریق علی جواهرکلام، روزنامه‌نگار و دیپلمات ایرانی، صورت گرفت. جواهرکلام که پسرعموی همسر دوم گلین‌خانم بود، نقش مهمی در این ارتباط ایفا کرد. او که مدتی سفیر ایران در شوروی بود و به زبان‌های انگلیسی و روسی تسلط داشت، در آن زمان مدیر روزنامه «هور» بود. جواهرکلام اغلب گلین‌خانم را به خانه‌اش در خیابان اکباتان می‌برد تا برای مهمانان قصه بگوید. الول ساتن در یکی از این مهمانی‌ها با گلین‌خانم آشنا شد و تحت تأثیر قصه‌گویی او قرار گرفت. این آشنایی منجر به همکاری چهارساله‌ای شد که در طی آن الول ساتن هر هفته به خانه جواهرکلام می‌رفت و قصه‌های گلین‌خانم را ثبت می‌کرد. وقتی رادیو تهران تأسیس می‌شود، جواهرکلام با رادیو همکاری داشت و هر هفته گلین‌خانم را با درشکه به رادیو می‌برد و به این ترتیب او برای چند هفته‌ در رادیو قصه گفت.
ویژگی‌های محتوایی کتاب
قصه‌های این کتاب به زبان محاوره‌ و ساده روایت شده‌اند و تصویری زنده از زندگی روزمره مردم ایران در گذشته ارائه می‌دهند. این داستان‌ها مملو از عناصر دراماتیک مانند کشمکش، گفت‌وگو، بحران، تعلیق و فضاسازی‌های فانتزی هستند. برخی از قصه‌ها ریشه در اسطوره‌ها و افسانه‌های کهن ایرانی دارند و شباهت‌هایی با داستان‌های شاهنامه و دیگر متون اساطیری نشان می‌دهند. برای مثال، در برخی قصه‌ها، قهرمان داستان توسط پرنده‌ای بزرگ می‌شود یا اسب‌های دریایی به کمک او می‌آیند.
سبک روایت و زبان
زبان قصه‌ها ساده، صمیمی و خودمانی است، به گونه‌ای که خواننده احساس می‌کند کنار آتش نشسته و به قصه‌گویی گلین‌خانم گوش می‌دهد. این سبک روایت، حس نزدیکی بیشتری با شخصیت‌ها و فضای داستان ایجاد می‌کند. با وجود تکرار برخی تم‌ها در قصه‌ها، روایت‌های متفاوت و نگاه خاص گلین‌خانم به هر موضوع، آن‌ها را از یکنواختی خارج کرده است.
اهمیت فرهنگی کتاب
این کتاب تنها یک اثر ادبی نیست بلکه سندی تاریخی و فرهنگی است. قصه‌های گلین‌خانم بخشی از فرهنگ عامه ایران را زنده نگه داشته‌اند و به نسل‌های بعدی انتقال داده‌اند. این اثر همچنین نشان‌دهندۀ تلاش‌های الول ساتن برای حفظ قصه‌های ایرانی در شرایط سخت جنگ است.
نقد
برخی از منتقدان و خود الول ساتن معتقد بودند که برخی قصه‌ها دارای مضامین و باورهای جنسیت‌زده نسبت به زنان هستند. شخصیت‌های زن در داستان‌ها اغلب به‌عنوان موجوداتی شیطانی، مادی و غیرعمیق تصویر شده‌اند. این نگاه، بازتابی از فرهنگ و جامعه آن دوران است، اما ممکن است برای خواننده امروزی چالش‌برانگیز باشد. با این حال، این ویژگی‌ها بخشی از ارزش کتاب برای شناخت ریشه‌های فرهنگی و اجتماعی مسائل امروز ما محسوب می‌شوند.
کاربردهای کتاب
این کتاب برای علاقه‌مندان به ادبیات شفاهی، فرهنگ عامه و تاریخ ایران منبعی ارزشمند است. همچنین، به دلیل داشتن عناصر دراماتیک و فانتزی، می‌تواند به عنوان منبعی برای اقتباس‌های سینمایی و پویانمایی مورد استفاده قرار گیرد. پژوهشگران نیز می‌توانند از این کتاب برای بررسی تحولات فرهنگی و اجتماعی ایران در گذشته استفاده کنند.
نتیجه‌گیری
«قصه‌های مشدی گلین‌خانم» نه تنها مجموعه‌ای از داستان‌های شیرین و دلنشین است، بلکه گنجینه‌ای از فرهنگ و ادبیات شفاهی ایران محسوب می‌شود. این کتاب، به همت لارنس پل الول ساتن و همکارانش، میراثی ارزشمند را برای نسل‌های آینده حفظ کرده است. خواندن این کتاب، سفر به دنیای قصه‌های قدیمی و تجربه‌ای فراموش‌نشدنی از فرهنگ عامه ایران را برای خواننده به ارمغان می‌آورد.
* اپیزود 134 قصه‌های ایرانی با عنوان «عروسک بلور» و تعدادی دیگر از اپیزودهای این پادکست از کتاب «قصه‌های مشدی گلین‌خانم» انتخاب شده است.
*منبع: الول ساتن. 1402. قصه‌های مشدی گلین خانم؛ 110 قصه عامیانه ایرانی. تهران: مرکز.