زناشویی با خویشاوندان نزدیک در ایران باستان

گزیده‌ای از مقالۀ «زناشویی با خویشاوندان بسیار نزدیک در ایران باستان»؛ احمد کتابی.
این مقاله به بررسی سنت ازدواج با خویشاوندان بسیار نزدیک در ایران باستان، به ویژه در میان پادشاهان، شاهزادگان، اشراف و طبقات ممتاز می‌پردازد. این نوع ازدواج‌ها که در متون اساطیری، تاریخی و ادبی ایران باستان ثبت شده‌اند، موضوع بحث‌های بسیاری میان محققان بوده‌اند. مقاله به بررسی منشأ این سنت، دلایل رواج آن و دیدگاه‌های مختلف درباره آن می‌پردازد.
یکم. منشأ ازدواج با خویشاوندان نزدیک
در مورد منشأ این نوع ازدواج‌ها در ایران باستان، اختلاف نظر وجود دارد. برخی محققان آن را به عادات بومیان ایران پیش از مهاجرت آریایی‌ها نسبت می‌دهند، در حالی که برخی دیگر آن را در میان برخی طوایف آریایی رایج می‌دانند. برخی نیز این سنت را به مغان، روحانیون زرتشتی، نسبت داده‌اند که بعدها وارد دین زردشتی شده است.
 دوم. ازدواج با خویشاوندان نزدیک در اساطیر ایرانی
در اساطیر ایران باستان، نمونه‌های متعددی از ازدواج با خویشاوندان بسیار نزدیک دیده می‌شود. به عنوان مثال، در اسطوره‌های زرتشتی، اهورامزدا با دخترش سپنتا ارمئیتی (الهه زمین) ازدواج می‌کند و از این پیوند، نخستین انسان‌ها پدید می‌آیند. همچنین، در کتاب «بندهش» به ازدواج‌های متعدد بین خویشاوندان نزدیک در میان پهلوانان اسطوره‌ای اشاره شده است.
سوم. ازدواج با خویشاوندان نزدیک در شاهنامه فردوسی
در شاهنامه فردوسی نیز چندین مورد از ازدواج با خویشاوندان بسیار نزدیک ذکر شده است. به عنوان مثال، بهمن پسر اسفندیار با دخترش همای ازدواج می‌کند. این موارد نشان‌دهنده‌ی این است که این نوع ازدواج‌ها در میان طبقات ممتاز جامعه ایران باستان مرسوم بوده است.
چهارم. ازدواج با خویشاوندان نزدیک در خاندان‌های سلطنتی
در متون تاریخی، شواهدی از ازدواج با خویشاوندان نزدیک در میان پادشاهان ایران باستان وجود دارد. به عنوان مثال، کمبوجیه، پادشاه هخامنشی، با خواهران خود ازدواج کرد. همچنین، در میان پادشاهان اشکانی و ساسانی نیز مواردی از این نوع ازدواج‌ها دیده می‌شود.
پنجم. ازدواج با خویشاوندان نزدیک در آیین زردشت
در متون زرتشتی متأخر، ازدواج با خویشاوندان بسیار نزدیک با اصطلاح «خویتوک دث» توصیه شده است. این نوع ازدواج‌ها به عنوان عملی نیکو و اهورایی تلقی می‌شد و حتی در برخی متون زرتشتی، انجام آن باعث آمرزش گناهان و نیک‌بختی دانسته شده است. با این حال، برخی محققان معتقدند که این توصیه‌ها در متون متأخر زرتشتی وارد شده و ممکن است بازتابی از تحولات اجتماعی و فرهنگی آن دوران باشد.
ششم. علل و عوامل رواج ازدواج با خویشاوندان نزدیک

رواج این نوع ازدواج‌ها در ایران باستان دلایل متعددی داشته است:
حفظ اصالت نژادی و خانوادگی: پادشاهان و اشراف برای حفظ اصالت نژادی و جلوگیری از اختلاط با افراد خارج از خاندان، ترجیح می‌دادند با خویشاوندان خود ازدواج کنند.
ملاحظات اقتصادی: ازدواج با خویشاوندان نزدیک باعث می‌شد تا دارایی‌ها و میراث خانوادگی تقسیم نشود و درون
اعتقاد به بهبود نسل: برخی معتقد بودند که ازدواج با خویشاوندان نزدیک باعث بهبود نسل و تولد فرزندان سالم‌تر و باهوش‌تر می‌شود.
احساس امنیت و اعتماد: ازدواج با خویشاوندان نزدیک باعث ایجاد امنیت و اعتماد بیشتر درون خانواده می‌شد.
هفتم. نقد و بررسی
برخی محققان زرتشتی معتقدند که توصیه به ازدواج با خویشاوندان نزدیک در متون متأخر زرتشتی وارد شده و ممکن است بازتابی از تحولات اجتماعی و فرهنگی آن دوران باشد. همچنین، برخی از این ازدواج‌ها بیشتر به دلایل سیاسی و حفظ قدرت درون خاندان‌های سلطنتی انجام می‌شد تا دلایل مذهبی.
هشتم. نتیجه‌گیری
ازدواج با خویشاوندان بسیار نزدیک در ایران باستان، به ویژه در میان پادشاهان و اشراف، مرسوم بوده است. این سنت دلایل متعددی از جمله حفظ اصالت نژادی، ملاحظات اقتصادی و اعتقاد به بهبود نسل داشته است. با این حال، این نوع ازدواج‌ها بیشتر در میان طبقات ممتاز جامعه رواج داشت و در میان عامه مردم چندان مرسوم نبوده است. همچنین، دیدگاه آیین زردشت در مورد این نوع ازدواج‌ها در متون متأخر زرتشتی وارد شده و ممکن است بازتابی از تحولات اجتماعی و فرهنگی آن دوران باشد.
این مقاله نشان می‌دهد که ازدواج با خویشاوندان نزدیک در ایران باستان پدیده‌ای پیچیده بوده که تحت تأثیر عوامل اجتماعی، اقتصادی و مذهبی قرار داشته است.
*خلاصه‌ای از مقالۀ «زناشویی با خویشاوندان بسیار نزدیک در ایران باستان»؛ احمد کتابی؛ منتشرشده در نامه علوم اجتماعی شمارۀ 16؛ پاییز و زمستان 1379؛ ص 167-192.
* در اپیزود 132 با عنوان عزیز و نگار و اپیزود 133 با عنوان دختر شهر آفتاب به این مقاله اشاره شده است.